آثار بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ
منابع مقاله:
کتاب : تفسير حكيم جلد یک
نوشته: حضرت استاد حسین انصاریان
باء در ابتداى اين آيه شريفه از حروف جاره است، و حروف جاره براى معناى مفعوليت وضع شدهاند، زيرا معانى افعال را به سوى اسماء مىكشانند.
اگر فاعل فعل مثبت، و انجام دهنده كار صحيح در صورتى كه مؤمن باشد، در ابتداى كار و شروع عمل با نيتى پاك و قلبى صادق و توجهى عميق، زبانش گوياى اين آيه شريفه و شعار حكيمانه شود، آيه با قدرت معنوىاش فعل فاعل، و عمل عامل، و كوشش تلاشگر را به سوى حريم حق مىكشاند، و در آنجا زلف عمل را به زلف قبولى خداى مهربان گره مىزند و آن را تا قيامت در حفاظ امن حضرت رب قرار مىدهد، تا زمان برپا شدن قيامت به صورت خوشنودى حق، و بهشت جاويد به عمل كننده باز گردد.
وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ: «1»
و نماز را برپا داريد، و زكات بپردازيد، و آنچه از كار نيك براى خود پيش فرستيد، آن را نزد خدا خواهيد يافت بىترديد خدا به آنچه انجام مىدهيد بيناست.
نماز حقيقتى است كه بدون سوره فاتحة الكتاب محقق نمىشود، چنان كه از پيامبر اسلام روايت شده است:
«لا صلاة الّا بفاتحة الكتاب:» «2»
نماز محقق نمىشود مگر به قرائت كردن فاتحة الكتاب و نيز از آن حضرت روايت شده است:
«كل صلاة لم يقرء فيها بفاتحة الكتاب فهى خداج:» «3»
هر نمازى كه فاتحة الكتاب در آن خوانده نشود ناقص و از بلنداى پذيرش حق ساقط است.
و نيز آن دارنده دانش كامل و بصيرت جامع و مهبط وحى، و رهبر امت فرمود:
«لا تجزى صلاة لايقرء فيها بفاتحة الكتاب:» «4»
نمازى كه در آن فاتحة الكتاب قرائت نشود كافى از تكليف و مجزى از مسئوليت نيست.
و سورهى فاتحة الكتاب بر اساس بيان قرآن مجيد و فرقان عظيم مركّب از هفت آيه است:
وَ لَقَدْ آتَيْناكَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِي وَ الْقُرْآنَ الْعَظِيمَ: «5»
و به راستى هفت آيه از مثانى [كه سورهى حمد است] و قرآن بزرگ را به تو عطا نموديم.
بحثى كه برخى از علماى اهل تسنن مطرح كردهاند كه: آيا بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ جزء سوره فاتحه است يا جزء سوره نيست و گروهى آن را جزء سوره و برخى خارج از سوره شمردهاند با توجه به آيه شريفه وَ لَقَدْ آتَيْناكَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِي، بحثى بىمورد و باطل است، و نبايد هيچ اعتنائى به آن داشت.
بِسْمِ اللَّهِ بىترديد آيهاى از سوره مباركه فاتحه است و علماى اماميه بر اساس آيه وَ لَقَدْ آتَيْناكَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِي و روايات اهلبيت كه ردّ گفتار برخى از اهل سنت است اجماع و اتفاق بر اين حقيقت دارند، و در ميان آنان مخالفى با اين مسئله نيست.
از آنجا كه حق از ميان طوفان باطل خود را نشان مىدهد، روايات مهمى از طريق علماى مشهور اهل سنت، و راويانى كه به شدت مورد اطمينان آناناند در كتابهاى قابل توجهشان نقل شده كه آن روايات با قاطعيت ثابت مىكنند بِسْمِ اللَّهِ بدون شك جزء سورهى فاتحة الكتاب است و نماز در صورت ترك آن به يقين باطل است، و اين عمل ملكوتى بدون بِسْمِ اللَّهِ به پيشگاه حق نمىرسد، و آن قدرت و توانى كه مىتواند نماز را كه فعل مكلف و عمل مؤمن است به حريم قبولى حق بكشاند بِسْمِ اللَّهِ است.
شافعى كه از فقهاى بزرگ اهل سنت است از مسلم، از ابن جريح از ابنابىمليكه از ام سلمه روايت مىكند كه:
پيامبر فاتحة الكتاب را خواند و بِسْمِ اللَّهِ را يك آيه حساب كرد، …. «6» سعيد مقبرى از پدرش از ابوهريره نقل كرده كه پيامبر فرمود:
«فاتحة الكتاب سبع آيات اولاهن بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ.» «7»
فاتحه الكتاب هفت آيه است شايستهترينش بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ مىباشد.
ثعلبى كه از دانشمندان معروف اهل سنت است با سلسله سند روايتى خود نقل مىكند: اميرالمؤمنين علىبنابيطالب هنگامى كه در نماز سورهى فاتحه را شروع مىكرد بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ را مىخواند، و همواره به مردم مىگفت: كسى كه قرائت بِسْمِ اللَّهِ را ترك كند نماز را ناقص گذاشته است. «8» همه مكلفان مسئول انجام واجبات به صورت كامل هستند، و اگر غير آن را انجام دهند در حقيقت به تكليف الهى خود عمل نكردهاند.
ابوهريره كه از راويان بسيار مورد اطمينان اهل سنت است مىگويد: با رسول خدا در مسجد بودم، با اصحابش گفتگو داشت ناگهان مردى وارد مسجد شد و شروع به نماز كرد، پس از تكبيرة الاحرام «اعوذ بالله من الشيطان الرجيم» گفت سپس فاتحة الكتاب را از الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ قرائت كرد، پيامبر هنگامى كه نمازش را بدون بِسْمِ اللَّهِ ديد، فرمود: اى مرد نماز را از خود بريدى و قطع كردى، و اين آيه مباركه را از اين شجره طيبه جدا نمودى، آيا ندانستى كه بِسْمِ اللَّهِ جزء حمد است، كسى كه آن را ترك كند يقيناً آيهاى از سوره حمد را ترك نموده، و هر كس آيهاى از اين سوره را ترك كند نمازش را از درخت تكليف بريده، نماز جز به فاتحة الكتاب محقق نمىگردد و هر كس آيهاى از آن را نخواند نمازش بىترديد باطل است! «9»
خواندن بِسْمِ اللَّهِ در ابتداى سوره فاتحة الكتاب بر اساس فرمان واجب حق در آيه اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ «10» واجب است، و هنگامى كه به اين صورت وجوبش ثابت است، لازم مىآيد كه آيهاى از سورهى فاتحة الكتاب باشد.
فخر رازى كه از دانشمندان بزرگ و معروف اهل سنت است، و در تفسير قرآن فردى برجسته و قابل توجه است در جلد اوّل تفسيرش مىگويد:
روش علىبنابىطالب در همه نمازهايش بلند خواندن آيه بِسْمِ اللَّهِ بوده است و اين دليل و برهانى قوى نزد من، و استوار و پابرجا در حريم عقل من است كه به خاطر سخنان مخالفان از صفحه وجود من و عقل من زدوده نمىشود. «11»
عمل على ثابت مىكند كه بِسْمِ اللَّهِ آيهاى قطعى و حتمى از سوره مباركه حمد است.
و نيز مىگويد شك نداريم كه هر گاه ميان قول انس و ابنمغفل كه مىگويند پيامبر بِسْمِ اللَّهِ را در ابتداى فاتحه نمىخواند، و قول علىبنابىطالب كه همه عمرش در همه نمازهايش بِسْمِ اللَّهِ را در ابتداى فاتحه مىخواند تعارض واقع شود انتخاب قول على و تكيه بر گفتارش كه بِسْمِ اللَّهِ را آيهاى از سورهمىشمرد شايستهتر است. «12»
و نهايتاً فخر رازى با قاطعيت و يقين و با ايمان و اعتقاد مىگويد:
«ان الدلايل العقليه موافقه لنا، وعمل علىبنابىطالب (ع) معنا، و من اتخذ علياً اماما لدينه فقد استمسك بالعروة الوثقى فى دينه و نفسه.» «13»
دلايل عقليه كه بِسْمِ اللَّهِ را جزء سوره فاتحه مىدانند موافق مقالات و روايات و گفتار ماست، و عمل و روش علىبنابىطالب همراه ماست، و هر كس على را امام و پيشوا براى دين و ديندارىاش انتخاب كند، يقيناً به دستگيره استوارتر در دينش و نسبت به وجودش چسبيده است.
بنا بر آيه وَ لَقَدْ آتَيْناكَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِي و روايات مهمى كه بِسْمِ اللَّهِ را جزء سورهى فاتحه مىداند و به ويژه روايت بسيار معروف و مشهورى كه فريقين از رسول خدا نقل كردهاند كه:
«كل امر ذى بال لم يبدء فيه باسم الله فهو ابتر:» «14»
هر كار با قدر و منزلتى به نام خدا آغاز نشده باشد آن كار بىثمر و بريده از خير و بركت و منقطع از خلود و بقاست.
نمازى كه در آن سوره حمدش بدون بِسْمِ اللَّهِ خوانده شود ابتر و بريده از بركت، و منقطع از خلود و بقا و نهايتاً ساقط و باطل و قابل پيش فرستادن نيست، پس كسى كه نمازهايش ابتر است در قيامت آنها را نزد خدا نخواهد يافت و براى او دست مايه جلب خوشنودى حق، و سبب ورود به بهشت وجود ندارد.
اين قدرت و نيروى معنوى بِسْمِ اللَّهِ است كه بقيه اجزاء نماز را به حريم حضرت محبوب مىكشاند و آن را چنانچه با اخلاص انجام گرفته باشد به قله قبولى مىرساند، و شايسته پاداش مىنمايد.
بنابراين، فرمان و حكم واجب
وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ. «15»
و نماز را برپا داريد و زكات بپردازيد و آنچه از كار نيك براى خود پيش فرستيد آن را نزد خدا خواهيد يافت.
شامل نماز كامل و جامع مىشود نمازى كه برترين آيهاى «16» كه در آن قرائت مىشود بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ است، و شامل زكاتى مىگردد كه مكلف با نيتى صادقانه و قصدى پاك و به نام خدا و به ياد خدا در موارد معينش هزينه كند.
پی نوشت ها:
___________________________
(1)- بقره، 110.
(2)- تفسير كبير، ج 1، ص 191- 190.
(3)- تفسير كبير، ج 1، ص 191- 190.
(4)- تفسير كبير، ج 1، ص 191.
(5)- حجر، 87.
(6)- تفسير كبير، ج 1، ص 196.
(7)- تفسير كبير، ج 1، ص 196.
(8)- تفسير كبير، ج 1، ص 196.
(9)- تفسير كبير، ج 1، ص 197.
(10)- علق، 2.
(11)- تفسير فخر رازى، ج 1، ص 204.
(12)- تفسير فخر رازى، ج 1، ص 206.
(13)- تفيسر فخر رازى، ج 1، ص 207.
(14)- الميزان، ج 1، ص 14.
(15)- بقره، 110.
(16)- نورالثقلين، ج 1، ص 7.